Te Piko o te Māhuri: Ngā āhuatanga matua o te Kura Kaupapa Māori whai angitu Publications
Publication Details
Ko te tino take o te rangahau, ko te rapu he aha ngā huānga matua o te Kura Kaupapa Māori e whai angitu ana. Ko te aronga o te rangahau, ko ngā kahanga o te kura me te whakaaro tonu ki te whakatairanga i aua kahanga, ki te whakapiki hoki i ngā kahanga i runga anō i te angitu. E whakaū ana, e whakamana ana, e whakanui ana tēnei rangahau i te hiranga o ēnei kura e rima kia puta mai ko ngā mātai take mō tēnā kura, mō tēnā kura. I taketake mai ngā kitenga matua i konei.
Ko te tūmanako, mā te rangahau nei ngā kura katoa e tautoko, e whakaawe ki te whakaū ake ki tō rātou kaupapa, kia whakapaungia tonutia ngā kaha ki te whakarato i ngā akoranga mīharo nei. Ko te mutunga mai, ko te pikinga angitu ā-mātauranga, ko te whakaoratanga tonu ā-ahurea, ko te tukunga kia puawai ai ngā āhuatanga nei mō te Māori, mō te ao mātauranga o Aotearoa tonu, puta noa.
Author(s): Nuki Tākao
Date Published: September 2010
Te Āhua o te Angitu
1. Koinei ngā kōrero a ngā kura e pā ana ki tēnei mea te angitu. Ko ngā pātai matua ko ēnei:
- He aha te angitu ki a rātou anō ngā mātua, ngā kaumātua, ngā pouako, ngā kaihāpai, ngā tumuaki me ngā raukura o te kura?
- He pēhea ā rātou paearu mō tēnei mea te angitu i roto i te horopaki o te kura?
3. E āhukahuka ana, e whakaū ana tēnei tū aronga i ngā hua kua puta mai i ngā wheako a te tangata. Mā reira e māhorahora ana te hunga nei, e whai kaha ana rātou ki te kimi huarahi kē mō meake nei.
He aha ngā tohu o te angitu ki a koe?
‘Te piko o te mahuri. Tera te tupu o te rakau.’ – Ngā Iwi
“I tīmata i te kura tētahi tīma rīki kōrero Māori anake. Ehara i te mea mō ngā tamariki kura anake, engari mō ērā atu tamariki rīki huri noa i Ākarana. Ia Hātarei ka muia te papa hākinakina e ngā mātua. He āhuatanga whakaohorere i ngā karapu katoa o Ākarana.” – Bailey Mackey, Whānau, Ngā Maungārongo
“Ko te aranga ake o Matariki ki runga o Pukepoto. Ka oho moata, ka tūtaki tahi. He poroporoaki, he karakia, he waiata. I mīharo atu au ki ngā kōrero hōhonu mai i ngā tamariki pakupaku o te kura mō Matariki. I tae atu te tini o te tangata, kātahi ko te haere ki te kura kia hāngi tahi ai. Nā ngā tamariki hoki te kai i whakarite i te rā i mua mai. He taumata mātauranga, he taumata manaakitanga.” – Kawharu Greensill, Whānau, Ruamata
“I mua i taku taenga mai, i rongo au i ngā kōrero pai o āku tūngane me aku mātua mō te kura nei, nā, he pai hoki ā rātou tamariki ki te kōrero Māori. Nā reira, i whakaurungia taku kōtiro (te pōtiki) ki roto i te kura. Nō te urunga o te pōtiki ki Mana Tamariki kua reo māori anō te whānau katoa, tae noa ki ngā tuākana.” – Hinemoana Durie, Whānau, Mana Tamariki
“Arā, ko te reo Māori, ko ngā tikanga Māori me ngā kaupapa i roto i Te Aho Matua. Nō reira, he korowai mōu kia tū rangatira i roto i tēnei ao hurihuri, ahakoa ka haere ki hea.” – Whānau, Ngā Maungārongo
“Nā te kaha o te iwi ki te whakatū marae i pērā hoki ai mō te Kura Kaupapa Māori. Ko te hanga, ko te mahi tahi, ko te ātaahua o te whare he tohu mō te kaha mahi o te iwi, te whānau me te hapū. Ka tuitui i te taiao i runga i te hanga orite ana i ngā mahi i roto i te kura.” – Whānau, Tāmaki Nui a Rua
“He whānau mātou ahakoa ehara mātou i te whānau ā-toto. Ko te reo tetahi herenga. Ko te mea tino mīharo i kite i ngā tino hononga i waenganui i te whānau o Mana Tamariki i te tangihanga o Te Wai.” – Pōtaka Taite, Whānau, Mana Tamariki
“Ko te rā whakapōtae – he rā mahi tahi ai te whānau, ko te hunga o mua me te hunga e hāpai ana o muri. Ka tae mai te tamaiti ki taua rā whakaputa, kua korowaitia ia ki tōna ake korowai whānau. Ka whakanuia rātou. Tērā pea he tamaiti tuatahi o tōna whānau ki te puta.” – Awatea Hohepa, Pouako, Ruamata
“Ka hoki tonu mai ngā tauira ki te kura. Mō te rua tekau tau kua hoki tonu mai ngā tamariki.” – Whānau, Ngā Maungārongo
“I ahau i te taha o ōku kaumātua i īnoi ahau ki a rātou ki te kōrero Māori ki ahau. Ahakoa taku īnoi atu ki a rātou, ka kōrero Pākehā tonu mai ki ahau. Engari, ka kōrero Māori rātou ki aku tamariki, nā ō rātou kitenga pea i te tangata whenuatanga o te reo Maōri i roto i aku tamariki, ka kōrero Māori rātou.” – Donna Tākitimu, Whānau, Mana Tamariki
“I maumahara au te wa i hanga i te ipu uku, i uru tōku katoa i roto i te mahi. Ko te kounga ka kite atu. Kāore hoki he mutunga ki te ako. Ko ngā kōwhaiwhai e whakaatu ana i te āwhina o te whānau.” – Pirihita Rangitauira, Raukura/Pouako, Ruamata
“Ko te manaaki tangata. Mā te whāngai ka ora ai te iwi. Ko te mahi ngātahi. He mea tino nui te manaaki i te tangata. Me mōhio te tangata ki te manaaki, ki te whāngai i te tokomaha.” – Sherry Centeno, Pouako, Mana Tamariki
“Ko te mahi tahi o te katoa kia tipu ngā raukura. Na te takitini au i poipoia.” – Kororia Manley, Raukura/Pouako, Ruamata
He aha ngā tino pūmanawa o te pouako whakaharahara?
‘Kia mārama rawa te hunga whakaako ki te ahua o te tangata, katahi ano ka taea te hanga kaupapa whakaako mo te hunga tamariki’ – Te Ira Tangata
“Ko te kounga o te mahi ko te mohio ki te tamaiti. Ko te tuitui ko te whakotahi ai i te whānau.” – Judy Dewes, Pouako, Ruamata
“E whakapono nui ana au ko te aroha te mātāmua o ngā pūkenga me ngā pūmanawa me mau i te tangata. Me whakaatu, me whakaako, me kawe he kawenga mā te katoa. Tē taea te taka ki te hē mehemea ka kawea tētahi mahi i roto i te aroha. Ko te aroha ki ngā tamariki, ko te kaingākau ki te mahi, ki te kaupapa hoki. Ki te pērā ka rere pai, kaua ko te mahi engari ko ngā putanga hoki. Ka puta ko te aroha i te mutunga iho.’ – Pēhi Waho, Raukura/Pouako, Mana Tamariki
“He kaiako pai, tino matatau ki tōna marau. He pōturi te haere o te ako. Ka whakaatu te tauira ki te ākonga kātahi ka mahi te ākonga. E toru ōna whatu. Ko te karu ki muri ka kite i ngā mahi hapa a te tauira.” – Tāwhana Chadwick, Raukura, Te Ara Hou
“Ko te mea tuatahi ko te aroha. Mēnā e aroha ana te pouako ki te tamaiti ka rongo te tamaiti i te ngākau aroha, i te ngākau pai o te tangata. Mā tērā ka tuwhera mai te tamaiti ki a ia. Tuarua, ko te māramatanga o te kaiako ki te hunga tangata. Ina ka mārama he rerekē te tangata, ka kore ia e whakawā i te tamaiti. Ka mārama ia kei te pēnei taua tamaiti nā reira me pēnei kē te āhua ki a ia. Tuatoru, me matakite te kaiako. Me maumahara he kanohi tēnei tamaiti nō ōna tūpuna. Kei muri i a ia tōna whānau, ōna tūpuna me ōna wheako ako katoa.” – Awatea Hōhepa, Pouako, Ruamata
“He āhua rite ngā āhuatanga o te manu ki te tangata, arā, ka tīmata hei manu pīrere kātahi ia ka puta hei manu taupua. Me whātoro atu ana ringaringa ki ngā tamariki, kia taea e rātou te angitū ki ngā rangi tūhāhā. Nā reira me puta te kaiako kia taea e te tauira te kōwhiri i ngā kuaha e hiahiatia e ia te kuhu.” – Hineao McLean, Ākonga Wharekura, Te Ara Hou
“Kia kaha ki te whakatinana i ngā āhuatanga whakaute, arā, ko te manaakitanga tērā, ko te whai koha anō tērā. Kia kaua te pouako e tū whakahīhī ana, engari kia kaha ki te whakaatu atu i te manaakitanga me te whakaute ki ngā tamariki.” – Te Huarahi Rask, Pouako, Mana Tamariki
“Ko tō tamaiti taku tamaiti, ā, ko taku tamaiti tō tamaiti. Ka noho haumaru, ka noho hoki rātou i te āhuru mōwai o te tautoko o te whānau. He kupu anō enei mō te arohanui.” – Ānahera Bowen, Pouako, Ruamata
“Ko te mahi o te kaiwhakaako me ako tonu koe, me ako tonu. Ko te mea, ko te ako ka noho mō te katoa o tō oranga, kāore e mutu.” – Sherry Centeno, Pouako, Mana Tamariki
“Ko ngā pūkenga hono ki te tangata. Me ngākaunui ki te mahi tahi ki te whānau kia ea ai ngā wawata o te whānau. Nā te mea he rerekē ngā wawata o ngā mātua ki tā Te Tāhuhu. Nā reira me hono hoki koe ki te whānau.” – Taramea Bevan-Brown, Pouako, Mana Tamariki
Hei raukura, he aha tō taonga nui, nā te kura i hoatu?
‘He kakano i ruia mai i Rangiātea. E kore au e ngaro.’ – Te Ira Tangata
“Ko te whakaoho i taku Māoritanga, taku Kahungutanga, e āhei ana ki te hari ki wāhi kē kia mōhio au ko wai au.” – Tāwhana Chadwick, Raukura, Te Ara Hou
“Te tautoko o tētehi atu me te whānau. Ko te whānau te tuarā o tēnei kura, kāore he whānau ka whati te kaupapa, ka taka te kura. Ka kaha tautoko te whānau i a au e puta ana ki waho.” – Tuahine Hakiwai, Ākonga Wharekura, Te Ara Hou
“Ko ngā momo āhuatanga kei waenganui i ngā tāngata pērā i te whakawhiti whakaaro tētehi ki tētehi.” – Hineao Mclean, Ākonga Wharekura, Te Ara Hou
“Tera pea ko ngā tikanga Māori, na te mea kei te whare wananga i roto i tetehi roopu Māori he nui kaore i tino mohio ki ngā tikanga Māori.” – Amokura Tapiata-Walsh, Raukura, Mana Tamariki
“Ko te manaakitanga te mea nui ki a au.” – Niloufer Hassan, Ākonga Wharekura, Te Ara Hou
“Ko te mea nui ki a au ko te hiratanga o ōku tūpuna, ōku pakeke hei tauira mōku.” – Haimona Te Nahu, Raukura, Ruamata
“Ko te reo me te Māoritanga. Ko te wā tuatahi i tino rongo ai au ko te wā i puta au i te kura i haere hāngai au ki tāwahi ki Amerika ki te tonga. Kotahi te kōrero ko tētehi o pa’ake nō te awa ki ahau, ko tāna, “Whakarerea ngā tikanga engari kawea ō tūpuna”. I runga i tērā i tau katoa tōku wairua. Whakapono ana au i runga i taku tipuranga i whakatipu au kia marama pū ki taku Māoritanga kia taea ai tērā te tutuki.” – Pēhi Waho, Raukura/Pouako, Mana Tamariki
“Ko te reo me taku Māoritanga, koirā ngā mea e kore rawa au e tuku. Nā te mea he tirohanga whānui te Māoritanga engari kei roto i tērā ngā āhuatanga katoa me whiwhi au kia whai au i te ora, kia whai au i te pai.” – Te Hēmara Rauhihi, Raukura, Mana Tamariki
“Nā te kura i karapoti i au me ngā āhuatanga tiaki i roto i te ao Māori. Ko te heke ko au, ko au te heke.” – Mānia Wī Kaitaia, Raukura/Pouako, Ruamata
He aha tō koha kia angitu ake ai tēnei kaupapa?
‘Kia tu pakari, tu rangatira ia hei raukura mo tona iwi.’ – Te Tino Uaratanga
“I te tuatahi ko te reo. Me tipu, me piki tonu tātou. Me pēhea tātou e whakarite ana, e renarena ana i ngā taukaea kia ngāwari tō rātou ko ngā tamariki piki ki ngā taumata tiketike.”
“Kei te whare wānanga hoki au e whai ana i te tohu pouako. He moemoeā ēnei kia taea ai te kī he rangatira mō tō iwi, hei whakamana i te kaupapa nei. Ko ā mātou koha ko te hokihoki mai me te ū tonu o te taurahere ki waenganui i a mātou me te kaupapa.”
“Arā te whakataukī Pākehā, ‘Hoatungia te ika ka whāngaia te tangata mō te rā kotahi. Me whakaako i te tangata kia hī ika, ka whāngaia ia mō tōna oranga.’ Kia taea hoki te mahi, te haere me te kore āwangawanga mō te pūtea, mō te Kāwanatanga, mō te pupuri i ngā rīhiti.”
“Kia whai wāhi ai ngā mātua me ngā kaiwhakahaere ki te whakarite rautaki, kia noho motuhake tēnei kura mō te kotahi rau tau anō.”
“Ko ōku mokopuna kāore anō kia whānau mai.”
“Kia whakatū i tētehi whare wānanga ki konei mō ngā pakeke, kia kitea ngā tamariki i roto i te wharekura ka haere tonu te kaupapa ako a muri i te wharekura, kāore he mutunga.”
“Te marau Te Aho Matua, ngā rauemi, ngā whakaaro me ngā hōhonutanga o Te Aho Matua.”
“Ngā pēpi mō te kōhanga reo.”
“He pūtea nui rawa atu ka taea e mātou te whiu atu i ngā herehere o Te Tāhuhu.”
“He wāhi kei reira ngā momo rauemi katoa e hiahiatia ana e tēnei whānau me ngā tamariki kia whātoro atu ki ngā tū āhuatanga katoa e hiahia ana rātou.”
“He pukapuka reo Māori katoa, kāore he take mō ngā pouako kia tuhi ā rātou ake pukapuka mō ā rātou marau ahakoa pūtaiao, pangarau, hangarau, te aha rānei.”
“He pouako, he pouako, he pouako!”
“He hononga tō te kura ki te kāinga, ehara mā te kura anake te reo e kawe, engari mā te whānau katoa.”
“Kia whai wāhi ai ngā mātua me ngā kaiwhakahaere ki te whakarite rautaki kia noho motuhake tēnei kura mō te kotahi rau tau anō.”
“Ka tuku ki ngā tamariki, ko te mamae. Kia rongo mai rātou i te mamae o te ngarohanga atu o te reo. Kāore anō rātou kia mōhio ki te mamae i te mea kua whāngaihia ki te reo. Mā reira pea ka kaha ake rātou ki te pupuri i te reo.”
“Ko te māramatanga i ahu mai tēnei kura i whea. He nui ngā take o te whakatū kura. Mā te maramatanga ki tērā ka uru, ka tika i ngā tāngata nei te whai ake.”
“Ko te ringa raupā, me te heke werawera.”
“Mō tēnei wā ko te pūtea kia āhei ngā tamariki o tēnei wā ki te whai i ngā wheako i whiwhi i a mātou (ngā raukura).”
“Ko ahau me te aroha, nā te mea i tīmata te kura nei i runga i te aroha me te tangata.”
“He ringa pakihi mo te kura nei.”
“Te hoki tinana mai he kokona whare, ki te hapai te kaupapa. Ko mātou ngā tamariki o te rōpū whakahaere ka mauhere i runga i te mohio kaore tonu te kaupapa i tino ora. Ka hoki mai au ki konei i ngā wā katoa ko aku ringa mahi.”
“Ka kite atu ki aku tēina ko rāua te koha. Kei te whare wānanga hoki au e whai ana i te tohu pouako. He moemoeā ēnei kia taea ai te kī he rangatira mō tō iwi, hei whakamana i te kaupapa nei. Ka whai atu i ngā kaupapa Māori hoki kia taea te whakaako a tōna wā.”
“He kura pouako.”
Navigation
Where to find out more
Contact Us
Education Data Requests
If you have any questions about education data please contact us:
Email: Requests Data and Insights
Phone: +64 4 463 8065